Wie van whisky houdt, maakt vroeg of laat een pelgrimstocht naar Islay. Op dit Schotse eiland draait het leven al eeuwenlang om het destilleren van levenswater, zoals de eilanders hun exclusieve malt whisky noemen. Voor Reizen-magazine ging ik op bedevaart naar Islay en keerde terug met een sterk verhaal over drank, turfrook en verdwaalde landgenoten.
In het begin was er water, turf en gerst. De gerst werd geweekt en ontkiemde tot mout. De rook van turf droogde de mout, het graan werd vermalen en in koperen ketels vermengd met heet water en gist. Zo ontstond hier whisky ofwel uisge–beatha zoals de eilanders zeggen in het Gaelic. De oude Keltische taal, in het jaar 300 door Ierse veroveraars in Schotland geïntroduceerd, overleeft nog op de Hebriden, de halsketting van rotsige eilanden die voor de Atlantische kust ligt gedrapeerd. Uisge-beatha betekent water van het leven en er is geen eiland dat dit woord meer inhoud geeft dan Islay, het meest zuidelijk gelegen eiland van de Hebriden. Al bij aankomst in Port Askaig, een van de twee haventjes waar de ferryboot aanlegt, komen de karakteristieke contouren van een whiskydestilleerderij door de nevels op je af. Pal aan de oevers van de Sound of Islay, de diepe geul die Islay scheidt van het eiland Jura, ligt een samenklontering van witgepleisterde gebouwtjes en loodsen waar een schoorsteen boven uit torent. In de Coal Ila Distillery, gebouwd in 1846, wordt de vijftien jaar oude Coal Ila single malt gemaakt die aan Bells, de vooral in Engeland populaire blended whisky, zijn kenmerkende afdronk geeft. Ook aan vele andere blended whiskies (dat voor 70 procent uit het goedkope, van mais gestookte grain whisky bestaat en voor 30 procent uit single malts) worden de whiskies van Islay toegevoegd.
Wandelende whiskyencyclopedieën
‘A dash of Islay malt gives the unmistakable tang (vleugje) of Scotland to many blended whiskies,’ schrijft connaisseur Michael Jackson in zijn boek Malt Whisky Companion dat me tijdens deze reis trouw vergezelt. Maar ik ga ook te rade bij de Ileachs, zoals de Islay–bewoners zich noemen, die zich niet zelden als wandelende whiskyencyclopedieën manifesteren. Op mijn eerste avond vraag ik in de bar van het Machrie Hotel, eenzaam gelegen op een wijdse vlakte bij de Laggan Bay, met welke whisky ik mijn kennismaking het best kan vieren. Voor een spiegelwand lonken tientallen flessen met sobere, haast medicinale etiketten. De vaak in Gaelic geschreven namen klinken als echo’s uit een ver en mythisch verleden. ‘Would you like a Bruichladdich, Bunnahabhain or a Lagavulin…?’ De hand van de barman scheert langs de rij fonkelende flessen. Na uitgebreid overleg met de gasten – en natuurlijk even ruggespraak met de Malt Whisky Companion – kies ik voor de Bunnahabhain. Als een doofstomme wijs ik de fles met de onuitsprekelijke naam aan. En even later laat ik een paar druppels water in het glas vallen zodat het bouquet wordt gewekt; een niet al te dominant smakenpalet waarin ik het onderscheidende Islayaroma – zeelucht en een hint van turf – probeer te bespeuren. ‘A damn fine dram,’ constateer ik. Na nog zo verdomd fijne borrel laveer ik over een smalle weg naar de boerderij van Rachel en Alasdair Whyte, het Bed & Breakfast–adres waar ik logeer.
Warme golfstroom
Islay, ongeveer 40 kilometer lang en 32 kilometer breed, is groener dan de andere Hebriden. Het klimaat wordt verzacht door de warme golfstroom die het eiland vrijwaart van vorst en, aan de oostkant van het eiland, zelfs yucas en palmbomen een beschutte habitat biedt. Op de glooiende weiden grazen twaalfduizend runderen, langharige hooglanders die je stoïcijns aankijken van onder hun rock ‘n roll kuiven, en 25.000 schapen. Dieren zijn hier veruit in de meerderheid: ruim honderdvijftig jaar geleden telde Islay nog 15.000 mensen maar de meesten van hen zijn door Engelse grootgrondbezitters gedwongen te vertrekken. Islay moest een eiland worden van ranches met vee en jachtvelden vol wild, zo hadden zij voorzien. Duizenden Ileachs emigreerden naar Nieuw Zeeland, Canada en Amerika waar zij op nostalgische avonden het Moladh na Lanndaidh zongen, een Gaelic loflied op Islay. ‘Veel kleinkinderen van emigranten komen nu naar Islay om hun roots te vinden,’ zegt Pat Carmichael, directrice van de enige VVV op het eiland. ‘Maar ze komen niet in de verleiding zich hier weer te vestigen.’ Islay telt nu nog 3500 Ileachs maar hun aantal neemt af door gebrek aan werk. Pat Carmichael: ‘De meeste jongeren trekken weg naar steden als Glasgow en Aberdeen. Op het eiland kun je alleen werk vinden in de landbouw, een paar winkels, een beetje toerisme en in de whiskyindustrie.’
Smeerolie
Single malt scotch is in meer dan een opzicht de smeerolie van het leven op het eiland. Sinds de Ileachs ruim vijfhonderd jaar geleden begonnen met whisky stoken, heeft het levenswater bij geboorte, huwelijk en dood een grote symbolische rol gespeeld. Nu nog dopen sommige ouders hun baby niet in wijwater maar in whisky, wordt op het geluk van pasgetrouwden een glas single malt geheven en reist in menige rouwstoet een flacon om het leed te verzachten. Ook bij fysieke ongemakken biedt whisky uitkomst. Verkoudheid, kiespijn en reuma werden en worden verlicht door whisky te drinken en op de huid te smeren. Maar, gek genoeg ben ik te gast bij een echtpaar dat, bij wijze van uitzondering, weinig op heeft met de plaatselijke whiskycultuur. De hartelijke Whytes blijken alles te weten van porridge, gestoofd lamsvlees, pudding en custard pie – Schotse specialiteiten die ik tijdens mijn verblijf in ongehoord grote porties geserveerd krijg – maar als je iets over whisky vraagt, zeggen ze zuinig: ‘We don’t serve it.’ Toch lijkt ook hun huis letterlijk dooraderd met het levenswater… althans, op een ochtend heb ik even het idee dat ik me in pure whisky sta te douchen. Het water dat over mijn huid glijdt is duidelijk amberkleurig en de smaak doet denken aan, ja, aan die borrel, Bunnahab, Bunnahub of hoe heette dat spul ook alweer.
Gehakte schapenmaag gevuld met gekruide schapenlever
Gelukkig, ik blijk niet helemaal aan waandenkbeelden ten prooi gevallen. ‘Nog niet gehoord? De whisky die net niet goed genoeg is voor de fles, vermengen we door het drinkwater,’ zegt Emma, de pronte dochter des huizes, even later aan het ontbijt. Ze parkeert een ovaalvormig bord voor mijn neus met tomaten, spiegeleieren, worstjes, gebakken aardappelen en haggis, een typisch Schots gerecht van gehakte schapenmaag gevuld met gekruide schapenlever, slachtafval, havermout en ui. ‘Enjoy your Scottish breakfast,’ zegt dochterlief grinnikend en verdwijnt naar de keuken. Kauwend op de haggis, bereid als een soort tapenade, lees ik wat over de ware oorzaak van het whiskykleurige water: turf. Als ik na het ontbijt op pad ga voor een partijtje golf, zie ik mannen met gekromde ruggen aan de horizon staan: turfstekers, nog altijd verwarmen de bewoners hun huizen met turf. De Ileachs betalen elk dertien pond per jaar in ruil voor het recht turf te steken voor hun eigen haarden. Lang hoeven ze niet te zoeken naar een plekje om te spitten. Het hele eiland is bedekt met metersdikke veenlagen. Als ik over de golfbaan loop, zie ik dat het water in de slootjes en in een meertje amber gekleurd is. Zelfs op de golven van de nabijgelegen zee dansen koppen van theekleurig schuim.
De specifieke smaak van Islay
‘Op dit eiland geloven we van oudsher we dat whisky aan mensen het eeuwige leven kan schenken. Wel is het essentieel dat je elke dag precies de juiste hoeveelheid drinkt. Maar, hoeveel whisky is precies juist? Dat weet niemand… dus eh, er zit niets anders op dan elke dag een nieuwe proef op de som te nemen!’ Iain Henderson, manager van de beroemde destilleerderij van Laphroaig, schatert onbedaarlijk om het alibi waar hij zich elke dag achter verschuilt zodra hij de whiskyfles ter hand neemt. Van de vier destilleerderijen die ik op Islay bezoek, is de rondleiding die deze 61–jarige Schot geeft het meest indrukwekkend. Gepassioneerd vertellend, neemt hij me mee naar het oude malt house, waar de gerstekorrels nog altijd handmatig worden gemout en gerookt. Mannen met beroete onderarmen scheppen turf in een oven en ontwikkelen rookwalmen die niet heter mogen worden dan 45 graden. ‘Anders verbranden de enzymen in het zetmeel,’ verklaart Henderson. Aangezogen door een schoorsteen, trekt de rook omhoog door een rooster waarop de gerst ligt uitgespreid. Tijdens dit proces wordt het graan – en daarmee de whisky – doordesemd met de specifieke smaak van Islay. De rook en geur van turf is overal anders omdat het samenhangt met het land, vertelt Henderson. ‘De turf die wij hier steken, is vrij zacht en nat. Het is in duizenden jaren ontstaan uit de resten van heide, varens, mos, doornen en moerasgras. Die elementen proef je terug in de rook en daarmee in Laphroaig.’
Van de malt house gaan we naar de mash house, waar in zes bakken van 42.000 liter de fermentatie op gang wordt gebracht, en wandelen verder naar de still house waar het brouwsel in zeven uivormige koperen ketels die, heel onbescheiden, de magnificent seven zijn gedoopt, in twee fasen wordt gedestilleerd. ‘De ketels en de pijpen zijn doorslaggevend voor het karakter van de drank,’ legt Henderson uit. ‘Hun vorm bepaalt welke elementen uit de vloeistof wel en niet verdampen om deel uit te maken van het eindproduct.’ Jaarlijks wordt zo anderhalf miljoen liter young spirit geproduceerd. Het destillaat – pas na drie jaar rijpen mag je het officieel whisky – heeft een alcoholpercentage van zeventig procent als het in pakhuizen wordt opgeslagen in eiken vaten uit Kentucky.
Smokkelaars
De vloeistof rust in het hout: uitzettend en krimpend op het ritme van de seizoenen, onderwijl de natuurlijke aroma’s van de omgeving inademend – zout, zeewier, turfrook. Na tien jaar, dertig procent van de alcohol is inmiddels verdampt, verdwijnt de helft van deze whisky anoniem in blends als Ballantines terwijl de andere helft wordt gebotteld. De single malt whiskies uit Islay hebben zich de laatste tientallen jaren wereldwijd een faam verworven. Jaarlijks wordt het eiland bezocht door tienduizenden whiskytoeristen die een toer maken langs de zeven destilleerderijen op Islay (en de ene op Jura). Tot 1823 was het verboden op whisky te stoken maar omdat deze eilanden zo geïsoleerd liggen, was hier weinig controle, vertelt Henderson terwijl hij de traditionele wee dram in schenkt, de borrel waarmee de rondleiding wordt besloten. Smokkelaars hadden vrij spel, zij kenden de sluiproutes en verraderlijke geulen waarover de whisky naar het vasteland werd vervoerd. En, Islay voldoet nog aan twee andere voorwaarden voor de whiskyproductie. Er is hier veel vers water er valt elk jaar 150 centimeter regen – en we hebben die goedkope energiebron, turf.
Manneneiland
Islay is echt een manneneiland: het leven hier draait om whisky, vissen en jagen. Als een vorst zit de Limburger Joop Spelthan (73) voor een raam dat uitzicht biedt op zijn land. Sinds 1969 is de gepensioneerde operazanger een van de twee eigenaren van wat ze op het eiland the Dutch estates noemen: de tweeduizend hectare die Spelthan samen met een vriend beheert.
‘Zie je dat huisje daar in de bergen?’
Hij wijst naar een stipje dat in de verte onder een wolk hangt. ‘Dat is de grens van mijn gebied. Een aardige lap ja, maar groot? Nou, er zijn hier mannen met dertigduizend hectare. Dat noem ik grootgrondbezitters!’
Zes maanden per jaar woont Spelthan op Islay om zich uit te leven in zijn grootste passie. ‘Jagen is hier fantastisch. In september, als de bronstijd begint, komen er jagers uit heel Europa naar Islay. Het is misschien ver en duur om hier te komen maar toch gaat er niets boven de jacht op Islay. Op de eerste plaats is er veel wild dat bejaagd moet worden om het evenwicht in stand te houden. Daarnaast verlangt het terrein hier een actieve rol van de jager. In andere jachtlanden zoals Polen, zit je hoog op een laddertje te wachten tot het wild zich laat zien. Maar hier moet je echt aansluipen, er naar toe gaan.’ Elke ochtend en elke avond trekt Spelthan met zijn hond, de glanzende labrador Nora, zijn eigen land in. Overdag zit hij graag voor het raam, turend naar de veranderende luchten, het vee en het wild. Hij pakt zijn verrekijker en zegt: ‘Je hebt geluk. Kijk maar, ginds daalt een kudde van honderden herten de heuvels af. Dat is toch een prachtig gezicht?’
Hollandse postbode
Joop Spelthan is niet de enige landgenoot die in deze contreien bivakkeert. Op Jura, waar slechts tweehonderd mensen wonen, werkt Mirjam Cool als postbode (‘Ik ken iedereen hier!’) en onderhoudt echtgenoot Peter de prachtige tuinen van het landgoed Jura House. In Oa, een woeste winderige landtong in het zuidwesten van Islay, woont Hollandse Berdina die getrouwd is met een
Schot; bij Claggain Bay staat het tweede huis van een vaderlandse textiel–industrieel en in Bowmore heeft Amsterdamse Hans sinds twee maanden het Marine Hotel overgenomen. ‘Ik werd vanochtend wakker, het water van het meer, Loch Indaal, waar we op uitkijken was rimpelloos. De wolken weerspiegelden in de oppervlakte, prachtig!’
Het enthousiasme over zijn nieuwe woonomgeving neemt bij Hans nog elke dag toe. ‘Het leven is hier zo laidback, nog erger dan Spanje waar ik hiervoor een restaurant heb gerund. Het mañana van de Spanjaarden, betekent in Schotland volgende week. Ze komen of veel te laat of helemaal niet en dan bellen ze natuurlijk nooit af. Ach, het zijn eilanders. Heel vriendelijk en behulpzaam maar alles in hun eigen tempo. Onlangs was ik voor het eerst in tien jaar weer in Nederland. Ik wist niet wat ik zag! Op onze koffietafel staat een kopje koffie, een glas spa en een glas cognac. Op de tafel van mijn Hollandse vriend liggen tegenwoordig afstandsbedieningen, elektronische agenda’s en mobiele telefoons. Tjonge jonge, dat leven ben ik ontgroeid. Laat mij maar lekker hier zitten tussen de zeehonden, de konijnen, de roofvogels en de herten. Glaasje whisky erbij, niks aan de hand.’
Praktische info: Hoe kom je op Islay?
Per boot/auto: vanuit Rotterdam vertrekt dagelijks een ferry naar Hull. De overtocht duurt 14 uur. Prijs afhankelijk van accommodatie. Eenmaal in de auto? Houd links… en neem de A82 richting Dumbarton. Langs het prachtige meer Loch Lomond rijd je omhoog tot Tarbert waar je links de A83 opgaat. Je passeert Inveraray, een fraai gelegen stadje met een gevangenismuseum dat een stop waard is. Blijf de A83 volgen tot Kennacraig waar de ferry naar Islay vertrekt.
Wanneer ga je?
Door de warme golfstroom is het verschil tussen zomer en winter op Islay tamelijk klein. Voorjaar en begin van de zomer zijn het meest aangenaam. Vermijd juli en augustus als zwermen kleine mugjes (midges genaamd neerstrijken op je huid. Neem altijd insektencrème, stevige schoenen en
regenkleding mee.
Gidsen
Malt Whisky Companion
Zowel voor, tijdens als na de reis is Michael Jacksons ‘definitive guide to the water of life’ amusant en erudiet gezelschap. De smaakpaletten van alle Schotse
single malts worden uiterst fijnzinnig beschreven en beoordeeld. Inclusief etikettenwijzer.
Bluff your way in golf
Beknopt gidsje waarin Peter Gammond instantwijsheid verschaft aan beginnende golfers.
Meer info
Ileach.co.uk is een uitstekende website die wordt onderhouden door de redactie van Ileach, het tweewekelijkse krantje van Islay en Jura. Compleet met kaarten, vraag & antwoord, hotelinfo en de laatste dorpsroddel.
Islayinfo.com is de officiële site van de marketinggroep van het eiland. Onder meer B & B–info en een activiteitenagenda.
Op Islaywhiskysociety.com vind je uitputtende verhalen over het lokale levenswater en bij laphroaig.com kun je zelfs online proeven!
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Reizen.
